Powstały na przełomie lat 70. i 80. ubiegłego wieku „Ambasador” doskonale wpisuje się w poetykę osaczenia. Jego główni bohaterowie cierpią bowiem na wyjątkowo złośliwą odmianę klaustrofobii. Złośliwą dlatego, że wielopostaciową psychologiczną, egzystencjalną, polityczną... Uleczyć jej nie można, a jeśli ktoś wierzy, że jest inaczej, grzeszy albo idealizmem, albo krótkowzrocznością, która – jak zdaje się sugerować Mrożek – jest tylko inną nazwą tego pierwszego.

Oto bowiem Człowiek pragnie wyrwać się z totalitarnego piekła do kraju liberalno-demokratycznej szczęśliwości. Pełnomocnik, choć na zewnątrz gorliwy poplecznik rodzimego zamordyzmu, skrycie marzy o tym samym. Żona Ambasadora i jego Sekretarz uciekają naprawdę (tak im się przynajmniej wydaje), zmęczeni i zniesmaczeni „życiem na niby”. I wreszcie Ambasador – kluczowa i najbardziej skomplikowana postać dramatu. Jego przypadek jest najcięższy. Spętany dyplomatyczną konwencją, powinnościami wobec ojczyzny, a gdy ich zabraknie – odpowiedzialnością za życie drugiego człowieka, w zasadzie nie ma ruchu. Jego świat w pewnym momencie się rozpada. Państwo, któremu służył, przestaje istnieć, odchodzą najbliżsi. Zostaje tylko samotność i propozycja uczestnictwa w wielkiej politycznej mistyfikacji ku większej chwale złowrogiego reżimu. Cena jest wszakże wysoka – całkowite złajdaczenie oraz śmierć drugiego człowieka.

I tu Ambasador zdobywa się na swoisty heroizm, tym większy że pozbawiony nadziei. Niczym bohaterowie Conrada i Herberta wybiera wierność do końca. Wierność nie ojczyźnie, przekonaniom (czy je ma?) lub religii. Wierność wewnętrznemu przeczuciu własnej godności, która w sytuacji bez wyjścia nakazuje mu zachować się najlepiej jak można. Oznacza to ni mniej, ni więcej, tylko zgodę na samozagładę – ale z klasą i w wielkim stylu.

W „Ambasadorze” po raz kolejny z wielką siłą ujawnia się filozoficzny pesymizm Mrożka. W ujęciu dramaturga współczesny człowiek jest pogrążony w różnych rodzajach niewoli. Totalitarny knebel i drut kolczasty to tak naprawdę dalecy krewni demokratyczno-liberalnej pustki i chaosu. Bohaterowie „Ambasadora” nie znajdują wolności ani tu, ani tam. Uciekając przed bezlitosną pięścią tyrana, wpadają w magmę pozornej swobody i nudy nieograniczonych możliwości. Czym zatem jest wolność? Czy w ogóle istnieje? Czy warto do niej dążyć? To fundamentalne pytania „Ambasadora”.

Jest ich zresztą więcej. Dramat Mrożka nie daje się bowiem interpretować jednoznacznie. Oprócz obsesyjnego drążenia problemu wolności można tu jeszcze odnaleźć przenikliwe rozważania o ludzkiej samotności, tożsamości, a także zasygnalizowane już w „Tangu” – niewesołe przekonanie, że szlachetni i niepokorni zawsze muszą przegrać z pozbawionymi skrupułów chamami.

Akcja „Ambasadora” toczy się współcześnie w ambasadzie demokratycznego państwa, znajdującej się w kraju rządzonym autorytarnie. Do Ambasadora przybywa z zapowiedzianą wizytą Pełnomocnik miejscowych władz. Na ręce gospodarza składa osobliwy prezent – pokaźnych rozmiarów globus pozbawiony rysunku kontynentów. Zdumienie Ambasadora rośnie jeszcze, gdy dowiaduje się, że w mniemaniu swego gościa nic – nawet kontynenty – nie może istnieć, jeśli takie jest zdanie rządu jego kraju. Nagle z globusa zaczynają dochodzić podejrzane odgłosy. Chwilę potem powłoka pęka i zewnętrza wychodzi Człowiek. Wyjaśnia, że jest pracownikiem fabryki globusów i prosi o azyl polityczny. Niedługo później Pełnomocnik zwraca się do Ambasadora z żądaniem wydania zbiega. Kiedy ten odmawia, dowiaduje się, że jego państwo przestało istnieć, a zatem jego funkcja również nie ma już sensu.

Zwierzchnicy Pełnomocnika gotowi są jednak utrzymywać ambasadę, by móc dalej mamić miejscowe społeczeństwo, dla którego podstawowym motorem istnienia jest rywalizacja z państwem Ambasadora.

Spektakl Erwina Axera został przeniesiony na ekran z warszawskiego Teatru Współczesnego. Przedstawienie to dobitnie udowadnia, że dramat Mrożka – nawet wiele lat po prapremierze i pozbawiony doraźnych politycznych odniesień – wciąż jest aktualny. Więcej – ujawnia nowe znaczenia i możliwości interpretacji. Świetnie sprawdza się też na scenie, w czym duża zasługa doborowego aktorstwa, zwłaszcza Zbigniewa Zapasiewicza w tytułowej roli.

Autor: Sławomir Mrożek

Reżyseria: Erwin Axer

Scenografia: Ewa Starowieyska

Realizacja TV: Anna Minkiewicz

Obsada: Zbigniew Zapasiewicz (Ambasador), Maja Komorowska (Amelia), Krzysztof Kowalewski (Pełnomocnik), Henryk Bista (Człowiek), Marcin Troński (Otello, Pierwszy Sekretarz Ambasady).